Badania humanistyczne i społeczne : Uczestnictwo w kulturze jako przedmiot badań kulturoznawczych

Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych UAM

III stopień

Podstawowym celem zajęć jest zapoznanie słuchaczy z teoretyczną problematyką ludyczności jako powszechnym zjawiskiem kulturowym, które stanowi jedną z podstawowych form aktywności ludzi. Z tego względu jest ona przedmiotem badań różnych dyscyplin nauki. Wykład ma uświadomić słuchaczom najistotniejszą odrębność ludzkich zachowań ludycznych ze względu na ich kulturowy charakter od ujmowanych jako zabawowe zachowań zwierząt z uwagi na ich behawioralne podobieństwo. Uzmysławia im też, że stosowane powszechnie w badaniach naukowych hedonistyczne kryterium (przyjemność) zabawy nie wyodrębnia zabawy jako takiej, lecz przyjemność jest (jako doznanie, przeżycie) uczestnictwa w zabawie. Ludyczność stanowi nieodłączną cechę czy tendencję współczesnej kultury konsumpcyjnej ujawniającą się w rozlicznych formach „używania życia”. Kojarzona z karnawałowym hedonizmem i „szaleństwem” wcześniejszych stadiów kultury, z jej wzorami myślenia i sensami symbolicznymi mianowana została „karnawalizacją”. Wykład ma też na celu pokazać istotę tego zjawiska czy procesu, eksponując jego wszelkie możliwe uwarunkowania i skutki kulturowe i psychokulturowe

III rok

Merytoryczne wymagania wstępne nie są konieczne ze względu na autorskie wprowadzenie do wykładu prezentujące przyjęte założenia teoriokulturowe i metodologiczne.

Wykład konwersatoryjny.

Problematyka zajęć obejmuje zagadnienia: (1) teoretyczno-metodologiczne badań aktywności ludycznej człowieka rozpatrywane podczas analizy funkcjonujących w naukach humanistycznych i społecznych pojęć i koncepcji zabawy, (2) poznawczej efektywności kulturoznawczego ujęcia ludyczności w kontekście społeczno-regulacyjnej teorii kultury, (3) specyfiki partycypacji w kulturze ludycznej i formowania się typu osobowości kulturowej "człowieka zabawy" (homo ludens), (4) relacji życia towarzyskiego jako obyczaju klasy wyższej z zabawą i wykazania błędnego potocznego włączania obyczaju towarzyskiego do sfery ludycznej, (5) ujęcia sportu jako obyczaju ludycznego, (6) karnawału jako czasu ludycznego w kulturze chrześcijańskiej usytuowanego pomiędzy dwoma okresami postu i (7) procesu karnawalizacji kultury współczesnej.

Na treści kształcenia składają się kilka zespołów zagadnień. W punkcie wyjścia rozważa się teoretyczno-metodologiczne problemy badań ludycznej aktywności człowieka (sfery kultury), w których ramach analizuje się w trybie krytycznym funkcjonujące w naukach humanistycznych i społecznych koncepcje zabawy, przyjmujące bez zastrzeżeń poznawczych jej behawioralne ujęcie. Zgodnie z tym punktem widzenia podstawowym kryterium wyodrębniania zachowań ludycznych jest doznawanie przyjemności.

Przeciwstawione temu postrzeganiu zabawy jej kulturoznawcze ujęcie zabawy (na gruncie społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury) wskazuje na konieczność poznawczą

i metodologiczną odróżniania zabawy od uczestnictwa w niej jako dziedziny kultury obyczajowej, którego przejawem jest przeżywanie przyjemności, stanowiące zawodne kryterium nie tylko kwalifikowania czynność jako ludycznych, ale także jako oznaka partycypacji w zabawie. Dalsze rozważania koncentrują się na charakterystyce tak ujmowanej ludycznej aktywności ludzi, związanej pierwotnie ze świętowaniem.

Specyfika uczestnictwa w zabawie i jego intensywność konstytuuje typ osobowości kulturowej „człowieka zabawy” (homo ludens).

Konsekwencją identyfikowania ludyczności z hedonistycznymi przeżyciami jest ujmowanie życia towarzyskiego jako historycznej praktyki obyczajowej wyższych warstw społecznych ze sferą zabawy (rozrywki). Analiza relacji między nimi i pełnionych funkcji społecznych

i roli w kulturze pokazuje, że są to odrębne sfery kultury. Czym innym jest natomiast ludyczny styl życia.

W kontekście przyjętej koncepcji zabawy ujmuje się sport, wskazując na jego genetyczną ludyczność i sensy komunikacyjno-obyczajowe.

Prowadzone rozważania wiodą do zagadnień karnawału i karnawalizacji kultury współczesnej. Karnawał będący wyodrębnionym pierwotnie w kulturze chrześcijańskiej

w rocznym cyklu, czasem ludycznym, swoistym „międzyczasem” pomiędzy kolejnymi okresami postu i ascezy, w którym panuje specyficzny oparty na „logice odwrotności” sposób ujmowania rzeczywistości społecznej i myślenia o świecie. Pojawia się

w kompleks zabaw kwestionujących ascetyczny styl życia i ideał algistyczny oraz istniejący porządek społeczny, konstytuujący kulturowy świat „na opak”.

Karnawałowy ludyzm ma swoją kontynuację we współczesnej sferze konsumpcji, kulturze masowej, popularnej i estetyce. Pewne podobieństwa zjawisk w kulturze współczesnej, dokładniej postmodernistycznej i partycypacji w kulturze popularnej z „kulturą karnawału” stanowią powód, dla którego badacze skonstatowali, iż w kulturze współczesnej obserwuje się proces jej karnawalizacji.

Zarysowane tu zagadnienia uzyskają w wykładzie szerokie naświetlenie i odpowiednie – na gruncie przyjętych założeń teoriokulturowych i metodologicznych – wyjaśnienie.

Caillois Roger, Ludzie a gry i zabawy, [w:], R. Caillois, Żywioł i ład, PIW, Warszawa 1973, s. 297-467 lub Caillois Roger, Gry i ludzie, OW Volumen, Warszawa 1997.

Combs James, E., Świat zabaw. Narodziny nowego wieku ludycznego, WUW, Warszawa 2011.

Featherstone Mike, Consumer Culture and Postmodernism, Sage Publications, London 1991.

Grad Jan, Zabawa – analiza pojęć i koncepcji, „Zabawy i Zabawki. Kwartalnik poświęcony zagadnieniom ludyzmu i ludyczności”, 1997, nr 1-2, s. 7-18.

Grad Jan, Zabawa jako zjawisko kulturowe, [w:] Szkice o partycypacji kulturowej. Red. K. Zamiara. WF Humaniora. Poznań 1997, s. 13-48.

Grad Jan, Problem karnawalizacji kultury współczesnej, [w:] Ludyczny wymiar kultury. „Człowiek i Społeczeństwo” XXII. Red. J. Grad, H. Mamzer, s. 9-12.

Huizinga Johan, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Czytelnik, Warszawa 1985.

Kantor Ryszard, Zabawa w dobie społeczeństwa konsumpcyjnego. Szkice o ludyzmie, ludyczności i powadze, WUJ, Kraków 2013.

Karnawał. Studia historyczno-antropologiczne. Red. W. Dudzik, WUW, Warszawa 2011.

Okoń Wincenty, Zabawa a rzeczywistość. WSiP, Warszawa 1987.

Stallybras Peter, White Allon, The Politics and Poetics of Transgression, Menthuen, London 1986.

Teoria karnawalizacji. Konteksty i interpretacje, Red. A. Stoff, A. Skubaczewska-Pniewska, WUMK, Toruń 2000.

Truskolaska Justyna, Osoba i zabawa. Elementy filozofii i pedagogiki zabawy, WKUL, Lublin 2007.

E_W02

1. Zna i rozumie w stopniu zaawansowanym zastosowanie w badaniach na ludyczną sferą kultury teorii kultury i metodologii badań nad kulturą w wersji poznańskiej szkoły metodologiczno-kulturoznawczej pozwala na uzyskiwanie oryginalnych i nowatorskich wyników poznawczych w porównaniu

z koncepcjami funkcjonujących na terenie innych dyscyplin nauk humanistycznych i społecznych.

E_U01

2. Potrafi wykorzystywać wiedzę z różnych dyscyplin nauki do badań zjawisk

i procesów w ludycznej sferze kultury na gruncie nauk o kulturze i religii

i wyznaczać właściwe zadania badawcze jej dalszej eksploracji poznawczej

i formułować trafne hipotezy.

E_K01

3. Jest gotowy do krytycznej oceny prac z zakresu nauk o kulturze i religii dotyczących obyczaju ludycznego.

E_W02

Dyskusja nad poznawczą efektywnością charakteryzowanych koncepcji badawczych dotyczących ludyczności

E_U01

Dyskusja nad ukierunkowaniem potencjalnych dalszych badań sfery ludyczności w kulturze współczesnej

E_K01

Merytoryczne ustosunkowanie się słuchaczy do koncepcji prezentowanych w zalecanej literaturze przedmiotu